Vier krachten voor de toekomst

Waar gaat de wereld heen? In zijn recente boek “De Toekomst is terug” verkent de Belgische professor Fons van Dyck de vier drijfveren van de mensheid - die dus ook onze toekomst vormgeven: verkennen, verbinden, verdedigen en veroveren. Je ziet het misschien al: die krachten komen overeen het Concurrerende Waarden Model dat we gebruiken om organisatiecultuur te beoordelen. Wat drijft jouw organisatie naar de toekomst? Zeker nu er, volgens Van Dyck, een “mentale winter” aankomt?

Na het vergelijken van allerlei wetenschappelijke disciplines komt Van Dyck tot vier universele krachten die ons gedrag sturen:

1. Verkennen (om grenzen te verleggen)
2. Verbinden (in harmonie met onze omgeving)
3. Verdedigen (wanneer we ons bedreigd voelen)
4. Veroveren (van macht, status en rijkdom)

Dit correspondeert met de biologische drijfveren waarop het Concurrerende Waarden Model is gebaseerd met de vier cultuurtypen: de behoeftes om te leren, om zich te verbinden, om zich te verdedigen en om te verzamelen (Paul Lawrence, Nitin Nohria, 2002).

Verkennen: De Creëer Cultuur is een dynamische en creatieve werkomgeving gericht op leren, veranderen, openheid, innovatie, ondernemen.
Verbinden: De Samenwerk Cultuur is vriendelijk, gericht op mensen, relaties, verbinden, vertrouwen, dingen samen beslissen en doen, elkaar steunen, erbij horen, traditie.
Verdedigen: De Beheers Cultuur is gestructureerd, duidelijk, met posities, processen en procedures, alles wordt gecontroleerd, gepland, vastgelegd, geteld en uitgerekend. Zekerheid is belangrijk, weg met risico's, veiligheid telt.
Veroveren: De Presteer Cultuur is resultaatgericht en wil doelen halen en de beste zijn. Meer, beter, groter, en doorgaan!

We hebben ze allevier nodig voor succes op de lange termijn en welke kracht we het liefst inzetten hangt af van onze persoonlijke voorkeur en van de context. Voor organisaties geldt dat ook; de organisatiecultuur wordt vaak gedomineerd door twee van deze krachten.
Maar periodes van grote crisissen veroorzaken verschuivingen tussen de vier krachten. Op zo’n keerpunt zijn we nu.

Een stapel van vele crises

Er komen momenteel allerlei crises bij elkaar, het voelt als het einde van een tijdperk. Na de bankenrcrisis van 2008, kwamen de pandemie in 2020, de oorlog in Oekraïne 2022, steeds meer extreem weer tussen 2020 en 2024, de oorlog tussen Israel en Gaza sinds 2023, de geopolitiek tussen de VS, China, Rusland. Alles wordt duurder, de inflatie in Europa was ongekend. De nieuwe term is “polycrisis” of permacrisis: de vele uitdagingen zijn permanent.

De Wereldbank voorziet dat de groei van de wereldeconomie tegen 2030 met een derde zal terugvallen tot 2,2 procent per jaar. De wereldbevolking zal stagneren op 10 miljard mensen, met als gevolg personeelstekort, dalende economische groei en dus een bedreiging voor het verdienmodel van bedrijven.
Daarnaast kampen we met de klimaatcrisis, de vergrijzing van de bevolking en daardoor
ontvolking in rijke landen, de vereenzaming, de verslechtering van het onderwijs, de schuldenberg van de wereldeconomie, het einde van de vijfde technologiegolf, de toekomst van werk in een wereld met kunstmatige intelligentie, de open versus gesloten samenleving (steeds meer nationalisme), de opmars van het populisme en de aanvallen op de democratische rechtstaat.

Deze onderwerpen zijn relevant voor alle bedrijven en organisaties, omdat we allemaal werken en zaken doen in een maatschappij waarin deze uitdagingen en gevoelens spelen. 

Een paar citaten uit Van Dycks analyses:

Klimaatkoorts: 2,7 graden opwarming is wat er staat te gebeuren bij een ongewijzigd beleid. Komt dat ervan, dan zal tegen 2090 een op de drie mensen wereldwijd op een ‘onleefbare plek' leven, waar de hitte of het water, al naargelang, 'onhoudbaar' is. Dat zijn zo'n 3,7 miljard mensen, of migranten.

De komende decennia komen er 1 miljard 65-plussers wereldwijd bij. De vergrijzing en een sputterende arbeidsmarkt stellen ons voor grote financiële uitdagingen, met name de betaalbaarheid van de pensioenen en de zorg komt in het geding.

Een vervangingsratio van 2,1procent is nodig om een bevolking op 'natuurlijke'wijze op peil te houden. Tenzij migratie het geboortelek compenseert, is een bevolking met een geboorteratio lager dan 2,1 een bevolking die afsterft. Dit gebeurt in veel ontwikkelde landen en brengt het voorzieningen niveau en de afzetmarkt van bedrijven in gevaar.

32% van de mensen in rijkere landen voelt zich eenzaam - mede door de globalisering, verstedelijking, groeiende ongelijkheid, ontwrichting door nieuwe technologieën, bezuinigingen en recent het coronavirus. Eenzame mensen kunnen korter leven, maar ook makkelijker beïnvloed worden door nepnieuws, wantrouwen en complotdenken.

De schulden zijn wereldwijd gestegen. Een hogere schuldgraad belemmert de toekomstige wendbaarheid van een economie, omdat het de capaciteit van een overheid om te lenen beperkt.

De vijfde technologiegolf loopt ten einde. Internetgiganten zoals Meta (Facebook), Alphabet, Amazon, Salesforce hebben in 2022 klappen gekregen. Samen verloor big tech 4 triljoen dollar aan beurswaarde. 

Werk gaat veranderen. Elke repetitieve, lastige of gevaarlijke job in de secundaire sector die maar geautomatiseerd kan worden, gaat vervangen worden door een productierobot of software. Ook banen waar kennis en creativiteit voor nodig zijn, staan op korte termijn al in concurrentie met kunstmatige intelligentie. 300 miljoen banen zouden door AI geraakt worden.

Open versus gesloten samenleving: steeds meer landen worden afhankelijk van migratie om hun economie en samenleving draaiende te houden.

Opmars van populisten: ze beweren dat zij het opnemen voor de 'stille meerderheid'. Populisme leidt tot een uitsluitende identiteitspolitiek van 'wij' tegen 'de ander’. Wie het niet eens is, hoort er niet meer bij.

Vooruitgangspessimisme

Al deze uitdagingen zorgen voor een klimaat van vooruitgangspessimisme. In ontwikkelde landen gelooft een meerderheid van de bevolking niet langer dat hun kinderen het in de toekomst beter zullen hebben. Mensen ervaren een verlies aan controle en zekerheden, te veel complexiteit en voelen zich onzeker en bang. Velen krijgen behoefte aan een sterke leider die dat allemaal voor hen oplost…

Een welvarende samenleving heeft veel te verliezen… Een mogelijk verlies maakt ons bezorgder dan dat we blij worden van het vooruitzicht iets te kunnen winnen. Psychologen noemen dat fenomeen ‘verliesaversie'. Van Dyck voorspelt dat maatschappelijk de kracht Verdedigen aan kracht wint: willen houden wat je hebt, op veilig spelen. Ook de veroverende kracht is sterk: meer en groter is veiliger in een onzekere wereld vol uitdagingen.

Toch zijn ook de verbindende en verkennende krachten werkzaam. Verkennende krachten zoeken naar innovaties en nieuwe technologieën, naar openheid en nieuwe manieren om te leven en te werken. Verbindende krachten streven naar samenwerking, diversiteit en inclusiviteit (voor mens, dier en natuur).
Die krachten “strijden” dus met elkaar. Het zijn concurrerende waarden. Dat kan alle kanten op. Het op veilig willen spelen kan behoefte geven aan een sterke leider, misschien zelfs weer de autoritaire CEO? Nu alles duurder wordt, willen organisaties mogelijk bezuinigen op alles wat niet direct bijdraagt aan efficiëntie en winst. Betekent dat minder aandacht voor ESG, voor inclusiviteit op de werkplek, voor een positieve cultuur? Ook Van Dyck vraagt het zich af. Voorspellen is moeilijk, maar het in gedachten houden maakt de mens beter voorbereid.
Maar net zo goed werken de verkennende en verbindende krachten daar tegenin. We moeten de uitdagingen samen oplossen.

De strijd tussen de krachten zien we misschien ook terug in de tweedeling in onze samenlevingen. Kijk naar de recente verkiezingsuitslagen. Voor of tegen meer integratie in de Europese Unie? De bevolking is verdeeld. Hetzelfde geldt voor de kiezers in Amerika.

Preppen voor een mentale winter?

Tot slot nog even iets over het fenomeen “mentale winter”. De Belgische prof Helmut Gaus opperde de theorie dat de geschiedenis, net zoals de economie, zich voortbewoog op golven van circa 25 jaar, gebaseerd op de psychologie, dus onze collectieve stemming. Die golven geven dus een soort zomers en winters in de menselijke geschiedenis, seizoenen.

Een vorige zomer situeerde zich rond 1971, het hoogtepunt van wat collectief in het geheugen gegrift staat als de golden sixties, gekenmerkt door een groot vooruitgangsgeloof, vrijheid-blijheid en economische voorspoed. Dat zijn de hoogdagen van Woodstock, de studentenrevolte, van flowerpower en de hippiebeweging. Alles kon, het kon niet op!
Van de zomer gaat het vervolgens naar de herfst (het midden van de jaren
zeventig in de nasleep van de oliecrisis) om een mentaal dieptepunt te bereiken in de winter van de jaren tachtig (neo-liberalisme, werkloosheid, dreigende kernoorlog, kernramp in Tsjernobyl, aids, implosie van het Sovjetblok). Een mentale sfeer van maatschappelijke angst regeerde.
De jaren negentig luidden dan weer een nieuwe lente in (de val van de Berlijnse muur, de grenzen gaan open, apartheid in Zuid-Afrika wordt afgeschaft, het internet verbindt mensen), om dan in het eerste decennium van deze eeuw langzaam over te gaan naar de zomer.
Obama wordt de eerste zwarte president van de Verenigde Staten. Het is de tijd van 'Yes, we can’.
In 2010 voorspelde Gaus dat “rond het jaar 2021 de lange opgaande golf haar hoogtepunt bereikt zal hebben. Vanaf dan gaat de langetermijngolf weer bergafwaarts en zal de systeemangst sterk toenemen.”

We bevinden ons op een kantelmoment in de langetermijngolf. What goes up, must come down. We gaan naar de herfst, qua stemming, aldus Vam Dyck, en kunnen ons voorbereiden op een mentale winter. Maar, ter geruststelling: die hebben we in het verleden al eerder meegemaakt én overleefd!

In de transitie zijn we op zoek naar een nieuw evenwicht tussen de vier krachten. Van Dycks advies aan de lezer? Benut alle krachten om de toekomst mede vorm te geven. Blijf verkennen (want kennis helpt ons aan oplossingen en innovaties), verbinden (tegen de polarisatie), verdedigen (van de democratie en persoonlijke vrijheid) en veroveren (van controle over je eigen leven: kun je met minder prikkels en spullen leven, maar met meer kwaliteit en aandacht?).

• Welke krachten zijn dominant in jouw organisatie?
• Welke zou je verder kunnen ontwikkelen?
• Op welke toekomstige trends kun je je beter voorbereiden?
• Als de organisatie door een mentale winter gaat, hoe zou je die transitie makkelijker kunnen maken?

© Marcella Bremer, 2024. Alle rechten voorbehouden.

De tijd voor een positieve transitie is nu. Dit decennium tot 2030 bepaalt de toekomst. Laten we mensen en organisaties helpen om toekomstbestendig te worden.

Bestel het boek "Positieve Cultuur Doe Je Samen" nu bij Managementboek, Bol, Bruna, Libris of Amazon.

Abonneer je op de updates van deze blog. Download daarna direct de paper over Positieve Cultuur. Werk kan echt beter en leuker!